ما کووید- 19 را دست‌کم گرفته‌ایم و دربارۀ این بیماری دچار سوءتفاهم شده‌ایم. هرچه جلوتر می‌رویم، بیشتر درمی‌یابیم که کووید- 19 فقط یک بیماریِ تنفسی نیست، بلکه اصطلاحا جزوِ «مقلدهای بزرگ» است ـــ یعنی بیماری‌هایی که شبیه بقیۀ بیماری‌ها هستند و ممکن است با بقیۀ امراض اشتباه شوند.
مثلا کووید- 19 ممکن است شبیهِ یک عارضۀ گوارشی باشد که موجبِ اسهال یا دردِ شکم می‌شود. یا می‌تواند علائمی ایجاد کند که با سرماخوردگی یا آنفلوآنزا اشتباه گرفته شود. می‌تواند موجب ورمِ ملتحمۀ چشم، آبریزش بینی، از دست دادنِ حس بویایی و چشایی، خستگی، بی‌اشتهایی، حالت تهوع و استفراغ، جوش‌زدنِ تمام بدن، و آماس و سرخیِ نقاط محدودی از پوست بدن شود.
حتی برخی مبتلایانِ نوعِ وخیم‌ترِ کووید- 19، مشکلاتی مثل ریتمِ غیرطبیعیِ قلب، نارساییِ قلبی، آسیب کلیوی، گیجی، سردرد، حملۀ صرع، سندروم گیلن_باره، و غش، همراه با مشکلاتِ قند را تجربه کرده‌اند. یعنی اوضاع دیگر مثل آن اوایل نیست که فقط بحث تب و سرفه، و بعد تنگیِ نفس باشد. برای همین، کارِ تشخیصْ شدیدا مشکل شده و معالجه حتی سخت‌تر از قبل است. ما طی چند دهۀ گذشته هرگز شاهد چنین پیشرویِ بیماری‌ای نبوده‌ایم.
نحوۀ تهاجم
وقتی ویروس‌ها واردِ چشم و بینی و دهان ما شدند، خود را به گیرنده‌های موسوم به ACE2 در سلول‌های بدنِ ما می‌چسبانند و به این ترتیب اجازۀ ورود به بدن را پیدا می‌کنند. این گیرنده‌های سلولی در اندام‌های تمامِ بدن وجود دارند و برای همین هم هدفِ خوبی برای ویروس‌ها هستند. ویروسِ کرونا بعد از آن‌که وارد سلول شد، آن را به یک کارخانه تبدیل می‌کند، و خود را میلیون‌ها بار تکثیر می‌کند، و این سلول‌های بی‌شمار، از راه‌هایی مثل تنفس یا سرفه به افراد دیگر منتقل می‌شوند.
ویروسِ کرونا برای این‌که از شناساییِ زودهنگام در امان باشد، سعی می‌کند جلوی درخواستِ کمک توسط سلول را بگیرد. این ویروس، پروتئین‌هایی را که پیامِ کمک ارسال می‌کنند، از سلول جدا می‌کند. همچنین فرمان‌های ضدویروسیِ درونِ سلولِ آلوده را از بین می‌برد. این به ویروسْ فرصتِ بسیار بیشتری می‌دهد تا قبل از آن‌که به‌عنوانِ یک مهاجم توسطِ بدن شناسایی شود، بتواند خودش را تکثیر کند و نواحیِ اطرافش را هم آلوده کند. این یکی از دلایلی‌ست که باعث می‌شود قبل از آن‌که سیستمِ ایمنیِ بدنْ ـــ مثلا با تب‌کردن ـــ واکنش نشان دهد، ویروس خود را منتشر کند.
حملۀ مستقیم
بسیاری از کسانی که علائمِ خفیفِ دارند یا بدونِ علامت هستند، قادرند قبل از بدترشدنِ اوضاعْ ویروس را از بدن دفع کنند. این افراد ممکن است فقط در مجرای تنفسیِ فوقانی ـــ یعنی جایی که عفونتْ ابتدا در آن‌جا بروز کرد ـــ علائمِ بیماری داشته باشند. اما وقتی بدنِ کسی نمی‌تواند ویروس را در نقطۀ ورود نابود کند، ذراتِ ویروس به عمقِ بدن نفوذ می‌کنند. درواقع ویروس از نقطۀ اولیه به چندین ناحیۀ دیگر حمله می‌کند؛ مثلا در ریه‌ها اُردو می‌زند، به دستگاهِ گوارش سفر می‌کند، یا هر دو راه را می‌رود. به‌هرحال، همیشه علائم تنفسی را می‌توان یافت. بعضی‌ها به یک عارضۀ گوارشی مثل اسهال دچار می‌شوند، و بعضی‌ها هم شکم‌درد را تجربه می‌کنند، که ممکن است ربطی به بیماریِ تنفسی نداشته باشد.
این ویروس پس از نفوذ به عمقِ بدن، کم‌کم امراضِ وخیم‌تری را ایجاد می‌کند. اینجاست که حملۀ مستقیم به اندام‌هایی که گیرنده‌های ACE2 دارند برجسته می‌شود؛ اندام‌هایی مثل: عضلۀ قلب، کلیه‌ها، عروقِ خونی، کبد، و احتمالا دستگاه عصبی مرکزی. درواقع به همین دلیل است که علائم کووید- 19 این‌قدر متنوع و زیاد هستند. به‌هرحال هر اندامی که مورد حملۀ مستقیم قرار گیرد، احتمالا بیماریِ وخیمی پیدا خواهد شد.
ضمنا مغز و اعصاب هم ممکن است طعمۀ حملۀ مستقیم شود. راه‌های زیادی است که ویروس می‌تواند برای حمله به دستگاه عصبی مرکزی از آن‌ها استفاده کند. به همین دلیل عده‌ای معتقدند که از دست دادنِ حس بویایی می‌تواند نشانه‌ای از ابتلای اعصابِ بویایی باشد و ویروس از همین طریق می‌تواند به مغز راه پیدا کند. البته هنوز هیچ مدرکی وجود ندارد که ثابت کند ویروس کرونای جدید قادر به چنین کاری‌ست.
گزارش‌های کالبدشکافی و بافت‌برداری نشان می‌دهد که ذراتِ ویروس نه‌تنها در حفرهٔ بینی و گلو، بلکه در اشک، مدفوع، کلیه‌ها، کبد، لوزالمعده، و قلب هم یافت شده‌اند. حتی در یک مورد، در بیمار مبتلا به مننژیت، ذراتِ ویروس در مایعِ اطرافِ مغز هم یافت شده‌اند.
آسیب‌های جانبیِ کُشنده
آسیبِ جدی به ریه‌ها باعث انتشارِ شدیدِ مادۀ شیمیاییِ پیام‌رسان ـــ موسوم به سیتوکین‌ها ـــ می‌شود و خودِ این می‌تواند سیستم ایمنی را شدیدا تحریک و فعال کند. سیل این مادۀ شیمیایی می‌تواند منجربه پدیده‌ای شود که به آن می‌گویند «طوفان سیتوکین.» این وضعیتِ پیچیده ممکن است باعثِ افتِ فشار خون شده، و سلول‌های کشندۀ طبیعی (سلول‌های ایمنی و التهابی) را تحریک کرده، و منجربه آسیب‌های بدتری در داخلِ ریه‌ها، قلب، کلیه‌ها، و مغز شود. برخی محققان می‌گویند که همین طوفانِ سیتوکین ممکن است عاملِ اصلیِ فروپاشیِ سیستم ایمنی باشد و منجر به نوعِ حادِ کووید- 19 شود.
برخی یافته‌ها هم به وجودِ عاملِ دیگری اشاره دارند. بسیاری از داکتران مشاهده کرده‌اند که لختگیِ غیرعادی خون ـــ موسوم به ترومبوز ـــ در ایجادِ نوعِ کُشندۀ کووید- 19 نقشِ مهمی دارد. این داکترانْ لختۀ خون را در همه جای بدن مشاهده کرده‌اند، مثلا لختگی در عروقِ بزرگ در ناحیۀ پاها و ریه‌ها، لختگی در شریان‌ها که منجربه سکتۀ مغزی شده، و لخته‌های ریزی در رگ‌های خونیِ کوچک. نتایجِ کالبدشکافی‌ها هم پراکندگیِ لخته‌های خون را در اندام‌های سراسرِ بدن نشان می‌دهد.
حتی درموردِ بیمارانی که از داروهای رقیق‌کنندۀ خون برای جلوگیری از لختگیِ خون استفاده می‌کنند هم میزانِ این لخته‌ها زیاد است. در یک تحقیق که در هلند انجام شده، 31 درصد بیمارانِ بستری‌شده به‌خاطرِ کرونا که داروهای رقیق‌کننده مصرف می‌کردند، دچار لخته‌های خون بودند.
برای همین، ممکن است میزان لختگیِ خون در بیمارانِ کرونا بیش از آن چیزی باشد که دانشمندان فکر می‌کردند. هرچند دلیلِ لختگیِ خون در بدنِ بیماران کرونا هنوز مشخص نیست، به‌نظر می‌رسد که در مرگِ این بیمارانْ نقشِ بسیار مهم‌تری از آنچه تابه‌حال تصور می‌شد دارد. گذشته از آسیب‌های جانبیِ ناشی از طوفانِ سیتوکین و لختگیِ خون، عواملِ دیگری هم هستند ـــ مثلا افتِ فشار خون، کاهش اکسیژن، و داروهای مصرفی ـــ که می‌توانند به اندام‌های بدن ازجمله قلب، کلیه‌ها، کبد، مغز و بقیۀ اعضا آسیب بزنند.
شمشیرِ دولبه
درعین‌حال، معالجۀ آسیب‌های جانبی هم به‌خودیِ خود می‌تواند مشکلاتی جدی را ایجاد کند. مثلا خیلی از داروها ممکن است تعادلِ طبیعی بدن را به هم بزنند و این خود مبارزه با بیماری‌ها یا مهارِ التهاب را برای بدن مشکل می‌کند. ضمنا، گیرنده‌ای که ویروسِ کرونا از آن برای ورود به سلول‌ها استفاده می‌کند، نقشی کلیدی در کاهشِ التهاب و فشار و خون دارد. حالا اگر بخواهیم این گیرنده را مسدود کنیم تا ویروسِ کرونا به آن حمله نکند، ممکن است وضعیتِ فشار خون بدتر شود و خطرِ نارساییِ قلبی و آسیبِ کلیوی افزایش یابد، و با بیشترشدنِ التهابْ آسیبِ ریوی هم تشدید شود.
داروهایی که روی پاسخِ سیستم ایمنیِ بدن تاثیر می‌گذارند، ممکن است مبارزۀ بلندمدِت بدن با این ویروس را مشکل کنند. داروهایی که برای جلوگیری از لختگی خون استفاده می‌شوند، ممکن است منجر به عدمِ توقفِ خونریزی شوند. احتمالا بهترین استراتژیِ معالجۀ این بیماری، زمانبندیِ درست است. مثلا، در اوایلِ ابتلا به کرونا، می‌توان تقویت‌کنندۀ سیستم ایمنی برای بیمار تجویز کرد، و بعد اگر افاقه نکرد و بیماری تشدید شد، مصرفِ این دارو را متوقف کرد.
ما هنوز چیزِ زیادی نمی‌دانیم
فعلا دربارۀ لخته‌شدنِ خونِ بیماران کرونا و کلا دربارۀ کووید- 19، چیز زیادی نمی‌دانیم. درمورد عوارضِ پوستی هم همین‌طور است. مثلا در مبتلایانِ کووید- 19 جوش‌های پوستی مشاهده شده است. هر روزه تعداد بیشتری از این لخته‌های خونیِ ریز در انگشتان دست و پا، خصوصا در کودکان شناسایی می‌شود. بثوراتِ پوستی مثلِ جوش، در موردِ ویروس‌های دیگر هم ممکن است رخ دهد ولی برخی معتقدند که ظاهرا بین آن‌ها و لختگی خون در رگ‌های سطحیِ پوست رابطه‌ای وجود دارد.
به هرحال خیلی مشکل است که بفهمیم کدام عوارضِ پوستی به کووید- 19 ربط دارد، چون خیلی از افرادِ مبتلا هنوز تست نداده‌اند. هنوز باید درموردِ این موضوع تحقیق شود که کدام علائمِ بیماریْ ناشی از ویروسِ کروناست و کدام‌شان ممکن است به چیزهای دیگری ربط داشته باشد.
پرسش‌های بی‌پاسخ
تا حالا بیشترِ معلومات ما از کووید- 19، از بیمارانی که در بیمارستان‌ها بستری شده‌اند و حال‌شان وخیم بود به دست آمده است. ما هنوز وسعتِ کاملِ این بیماری را نمی‌دانیم و علائمِ ملایم و خفیفِ بیماری را به‌خوبی نمی‌شناسیم، چون بسیاری از افرادی که حتی دارای علائم هستند، آن‌قدر حال‌شان بد نمی‌شود که در بیمارستان‌ها بستری شوند.
یکی از سوالاتِ بی‌پاسخ این است که نجات‌یافتگانِ کرونا، چه آثارِ بلندمدتی را تجربه خواهند کرد؟ آیا ما شاهدِ ضعفِ کارکردِ قلب و ریه و کلیه در آن‌ها خواهیم بود یا نهایتا این بیماران به‌طور کامل درمان خواهند شد؟
ضمنا ما هنوز نمی‌دانیم که بدنِ مبتلایان درنهایت چگونه عفونت را دفع خواهد کرد. این احتمال وجود دارد که این ویروس هم مثلا مثلِ آبله مرغان، به‌صورتِ نهفته یا خفته در بدن باقی بماند، و مثل بیماریِ زونا به‌صورتِ ادواری عود کند، یا مثل هپاتیتِ B به یک عفونتِ مزمن بدل شود، و برای مدتی طولانی در بدن باقی بماند و آسیب‌های بلندمدت ایجاد کند. به‌عقیدۀ برخی کارشناسان، این بیماری اصولا نوعی عفونتِ حاد است که بیشترِ مردم احتمالا مقداری ایمنیِ کوتاه‌مدت در برابر آن پیدا خواهند کرد، ولی در آینده معلوم خواهد شد که واکنشِ بلندمدتِ بدن ما به آن دقیقا چگونه خواهد بود.
