براساس آمارهای موجود حدودِ ۳۵ هزار زندانی در افغانستان وجود دارد که در شرایطِ مناسبی نیستند. در حالت ایده‌ال، زندانیان هم مثل بقیه حقِ برخورداری از بهداشت را دارند، اما واقعیت چیزِ دیگری‌ست. درواقع، زندان‌ها جزوِ محل‌های پُرشیوعِ کووید– 19 هستند. و احتمالا ما هرگز نخواهیم دانست که کرونا چه‌قدر در اردوگاه‌ها و زندان‌های دنیا ریشه دوانده است، چون در زندان‌ها آزمایشِ انبوه انجام نمی‌شود.
ضمنا این روزها تجهیزاتِ پزشکیِ و ظرفیتِ آزمایش‌گیریِ کشورها محدود است و زندانیان جزوِ اولویت‌ها نیستند. در یکی از زندان‌های آمریکا (زندان ماریون در اوهایو) که در آن تستِ انبوه صورت گرفته است، معلوم شد از حدودِ 2500 زندانیِ مقیمِ آن، بیش از 2000 نفرشان به کووید– 19 آلوده هستند. و این درحالی‌ست که حدودِ 2.3 میلیون زندانی در آمریکا وجود دارد.
در اکثرِ زندان‌های بریتانیا هم کووید– 19 شناسایی شده است و گفته می‌شود بیش از 2000 نفرشان مبتلا هستند. در مورد بقیۀ دنیا، عمدتا آماری دربارۀ نرخِ ابتلا و مرگ و میر در زندان‌ها منتشر نمی‌شود، ولی آمارهای دیگری هستند که از باتوجه به آن‌ها می‌توان خطرِ کووید– 19 را برای زندانیان درک کرد.
جمعیتِ کل زندانیانِ دنیا 11 میلیون نفر تخمین زده می‌شود و دست‌کم 124 زندان در دنیا بیشتر از ظرفیتِ مجاز جمعیت دارند. مثلا کشورِ فیلیپین 215 هزار زندانی دارد، درحالی که ظرفیتِ زندان‌هایش 40 هزار نفر است. میانمار حدودِ 100 اردوگاهِ کار و زندان دارد که ظرفیتِ کل آن‌ها حدود 66 هزار نفر است ولی بنا به تخمین‌ها، 92 هزار زندانی را در خود جای داده‌اند، و کادرِ پزشکیِ این سیستم، کلا شامل 30 داکتر و 80 پرستار است. یا مثلا در کانادا، یک‌چهارمِ زندانیانْ بالای 50 سال سن دارند.
اوضاع، خصوصا در آمریکای لاتین نگران‌کننده است. زندان‌های هائیتی 450 درصد اضافه بر ظرفیت پُر شده‌اند. در برزیل بیش از 770 هزار نفر زندانی وجود دارد، درحالی‌که ظرفیتِ زندان‌های این کشور 460 هزار نفر است. به‌گفتۀ دیده‌بان حقوق بشر، در زندان‌های آمریکای جنوبی، شرایط برای گسترش ویروس کرونا کاملا مهیاست. چون این مکان‌ها بسیار شلوغ و غیربهداشتی هستند و زندانیان همیشه به آبِ شهری دسترسی ندارند.
توالت و حمام و دستشویی و غذاخوریِ زندانی‌ها معمولا اشتراکی است. تقریبا همۀشان در تخت‌های چندطبقه می‌خوابند؛ در بعضی از کشورها، زندانی‌ها، کفِ زندان و کنار هم، به‌صورتِ گله‌ای می‌خوابند. این محیط‌ها اصلا برای شرایطِ کرونا خوب نیست. اگر یک زندان، قبل از کرونا، بیش از ظرفیت کار می‌کرده است، یعنی حالا برای ایزوله‌کردنِ افرادِ بیمار جای چندانی ندارد. ضمنا اگر زندانی‌ها بدانند قرار است قرنطینه یا ایزوله شوند ـــ که در فرهنگ زندان، این نوعی مجازات است ـــ آن‌وقت ممکن است بخواهند بیماریِ خودشان را بروز ندهند یا به درمانگاهِ زندان مراجعه نکنند.
معمولا وضعیتِ بهداشتِ زندان‌ها بدتر از بقیۀ مردم کشور است. معمولا نرخِ بیماری‌های جسمی در میانِ زندانیان بالاست. زندان فی‌نفسه جای سالمی نیست. زمانِ بیکاری زیاد است و کیفیتِ غذا بد است. در بعضی جاها، حتی غذای بی‌کیفیت هم کم پیدا می‌شود.
در افریقا وضع بدتر است. مثلا در جمهوریِ دموکراتیکِ کنگو، زندان‌ها بیش از 5 برابر ظرفیتِ رسمی اشغال هستند، ولی بودجۀ غذا به اندازۀ ظرفیتِ رسمی است. یعنی روزانه حداکثر یک وعدۀ غذا برای هر زندانی وجود دارد. این فاجعه‌ست. نیروی حافظِ صلحِ سازمان ملل در جمهوری دموکراتیک کنگو می‌گوید، طی دو ماهِ اولِ سال 2020، در زندان مرکزیِ کینشاسا [پایتخت] دست‌کم 60 نفر از گرسنگی مرده‌اند. در نیجر بیش از نصفِ جمعیت زندانیان، افرادِ در انتظار محاکمه هستند که برای تامین غذا و آذوقه به خانواده و دوستان‌شان وابسته‌اند چون هیچ غذایی از طرفِ زندان به آن‌ها داده نمی‌شود.
معیارهای بین‌المللی می‌گوید که زندانیان باید خدماتِ صحیِ مشابهِ بقیۀ مردم داشته باشند. ولی واقعیت کاملا متفاوت است. یک زندانی نمی‌تواند مستقیم خود را به اورژانس برساند. تقریبا هیچ زندانی در داخلِ خود بیمارستانِ واقعی ندارد و تعدادِ کادرِ پزشکی در آن‌ها بسیار کم است. اصلِ برابری در بهداشت، در مورد زندان‌ها معنا ندارد.
فرستادنِ زندانیان به بیمارستانِ خارج از زندان، یعنی همراهیِ ماموران و استفاده از حمل و نقل. مقاماتِ زندان هم علاقۀ چندانی ندارند که زمان و منابعِ خود را برای یک نفر هزینه کنند. کمبودِ همیشگیِ پرسنل در زندان‌ها، و ترس از درزکردنِ اخبار و سیاسی‌شدنِ قضایا به مشکلات دامن می‌زند. این یعنی وضعِ یک زندانی باید خیلی بد شود تا بتواند به دوا و درمان دست پیدا کند.
تازه همۀ چیزهایی که گفته شد، مربوط به شرایطِ معمول است، و وقتی همه‌گیری بروز می‌کند، اوضاع بدتر هم می‌شود. زندان‌ها اصولا سازوکاری برای رسیدگی به تعدادِ زیادِ بیماران ندارند. درواقع زندانی‌هایی که برای درمانْ بیرون برده می‌شوند، در مراحلِ پایانیِ بیماری هستند، چون روش‌های تشخیصی در زندان بسیار محدود است.
خانمِ میچل باچِله، کمیساریای عالی حقوق بشر سازمان ملل، از دولت‌ها خواسته است که زندانیانی که در برابر کووید– 19 آسیب‌پذیر هستند، مثلا سالخوردگان و زندانیانِ کم‌خطر را به مرخصی بفرستند. به گفتۀ او، خصوصا در این دورۀ بحران، زندان باید آخرین راهکار باشد. کارشناسان معتقدند که مرخصیِ زندانیان می‌تواند موثر باشد. حداقل در 46 کشور جهان، اکثریتِ زندانیانْ هنوز محکومیت نگرفته‌اند. تعدادِ افرادِ در انتظار محاکمه هم بسیار بالاست. مثلا یک‌سومِ جمعیتِ عظیمِ زندانیانِ برزیل، افرادِ در انتظار محاکمه هستند. همچنین از هر شش زندانی در دنیا، یک نفرشان به علت همراه‌داشتن مواد غیرقانونی برای مصرف شخصی، در حبس به سر می‌برد.
در این شرایط، «زندان‌زدایی» بهترین استراتژی است. چندین کشور هستند که نرخِ فوق‌العاده بالایی از زندانیان دارند. قطعا می‌شود ضمنِ مرخصی‌دادن به زندانیان، بهداشت عمومی را هم حفظ کرد. برای همین، برخی کشورها دست به اقدام زده‌اند.
ایران اعلام کرده که 85000 زندانی خود را در ماه مارس به مرخصی فرستاده است. فرانسه و ایتالیا از جمعیتِ زندان‌های‌شان به‌ترتیب 10 هزار و 60 هزار نفر کم کرده‌اند. شیلی 1300 زندانیِ کم‌خطرِ خود را به مرخصی فرستاده است، و ایالت‌های مختلفِ آمریکا هم دارند تعدادی از زندانی‌های‌شان را به مرخصی می‌فرستند. بی‌شک باید برای کاهش جمعیتِ زندان‌های شلوغ اقدام کرد و می‌توان افرادِ در انتظارِ محاکمه و مجرمانِ کم‌خطر را خارج از زندان نگه داشت.
زندان‌های بریتانیا هم 7 درصد بیش از ظرفیتِ مجاز جمعیت دارند، که بر اساس معیارهای بین‌اللملی زیاد نیست. ولی دولتِ این کشور قول داده که برای کاهش ریسک ابتلا به کووید– 19 تعدادِ 4000 زندانی را به مرخصی بفرستد؛ هرچند برخی مقاماتِ این کشور تخمین می‌زنند که 15000 نفر یعنی حدود یک‌پنجم جمعیتِ زندانیان این کشور باید به مرخصی بروند تا شرایطِ قابل‌قبولی در زندان‌ها حاکم شود.
در هر صورت، ایجادِ تغییراتِ موثر در وضع زندان‌های پرازدحام، نیازمند اقداماتِ بزرگتری‌ست و در آینده معلوم خواهد شد که آیا دولت‌ها تمایل دارند تا برای کاهش خطر کرونا در زندان‌ها، دست به اقداماتِ جدی بزنند و تعداد کافی از زندانیان را به مرخصی بفرستند یا خیر.
