گمراه‌سازیِ افکار عمومی، یا انتشار عمدیِ اطلاعاتِ گمراه‌کننده و پروپاگاندا، بحرانِ شیوعِ ویروس کرونا را در جهان پیچیده‌تر کرده است. سرویس اقدام خارجی اتحادیۀ اروپا اخیرا طی گزارشی اظهار کرده است که، علی‌رغم آثارِ منفیِ دروغ‌پراکنی بر سلامت عمومی، منابعِ رسمی و موردحمایتِ حکومت‌هایی چون روسیه و چین، کماکان به‌شکلی گسترده دارند تئوری‌های توطئه و اخبار جعلی را در سطح اروپا و دنیا منتشر می‌کنند. در ادامه به تاثیر گمراه‌سازیِ مردم بر همه‌گیری کرونا می‌پردازیم.
گمراه‌سازیِ افکار عمومی یعنی چه؟
مفهومِ گمراه‌سازی همیشه مقوله‌ای بحث‌برانگیز است و به زبان ساده یعنی عملیاتِ سازمان‌های اطلاعاتیِ دولتی برای تاثیرگذاری بر مخاطبانِ بخصوص. یکی از ویژگی‌های معمولِ عملیاتِ گمراه‌سازی این است که لزوما اطلاعاتِ غلط به شما نمی‌دهد. یعنی به معنای انتشار اطلاعاتِ غلط، یا به معنای دروغگویی نیست. گمراه‌سازی ممکن است با اطلاعات کاملا درست انجام شود.
به‌لحاظ تاریخی، گمراه‌سازی معمولا یعنی مخلوط‌کردنِ اطلاعات واقعی با اطلاعاتِ جعلی؛ مثلا: 80 درصد اطلاعاتِ درست برای اعتباربخشی، تا گیرندۀ پیامْ آن را به‌عنوانِ اطلاعاتِ غلط فرض نکند، و 20 درصد اطلاعاتِ جعلی برای فریب‌دادنِ مخاطبِ هدف و سوءاستفاده از اعتماد او.
هدف از گمراه‌سازی مردم چیست؟
بستگی به نوعِ عملیات دارد. ممکن است هدفش تفرقه‌افکنی میانِ متحدان باشد که این در جنگ سرد بارها اتفاق افتاد. آژانس‌های اطلاعاتیِ بلوکِ شوروی سعی می‌کردند بین آمریکا و بریتانیا و آلمان، یا بین شهروندانِ این کشورها و دولت‌های‌شان تفرقه بیندازند.
در متنِ تحولاتِ امروز که به شیوعِ کرونا دچار شده‌ایم، هدف از گمراه‌سازیْ عمدتا خوبْ جلوه‌دادنِ اوضاع است. مثلا چین سعی می‌کند واکنشِ رسانه‌ها و دولت‌های خارجی به نحوۀ مهار ویروس توسط دولت چین را تحت تاثیر قرار دهند. درواقع چین در عملیاتِ تاثیرگذاری بر افکار عمومی دارد قوی‌تر می‌شود.
در دورانِ شیوع کرونا، گمراه‌سازی به چه روش‌هایی انجام می‌شود؟
خصوصا در متنِ بحران کرونا، گمراه‌سازیِ مردم بسیار رایج است. بعضی دولت‌ها برای تاثیرگذاری بر مردم، از عملیاتِ انتشارِ اخبارِ جعلی بهره برده‌اند. بعضی از دولت‌ها هم سعی می‌کنند با سوءاستفاده از ترس و بلاتکلیفیِ مردم، دولت‌های رقیب‌شان را بد جلوه دهند و تقصیر و فشار را از خودشان منحرف کنند.
اخیرا چین به اتحادیۀ اروپا فشار آورده تا بعضی قسمت‌های گزارشِ عملیاتِ گمراه‌سازی ـــ که مربوط به حزب کمونیست چین بود ـــ را منتشر نکند. چین به اتحادیۀ اروپا هشدار داد که اسمی از آن‌ها به میان نیاورد و اتحادیۀ اروپا هم عقب کشید و بخش‌هایی از گزارشِ خود را که به تهدیداتِ چین مربوط می‌شد، سانسور کرد. چین با اهرمِ اقتصادی بر دولت‌ها فشار می‌آورد تا رفتارشان را عوض کنند.
آیا انتشار اخبار جعلی، هنگام شیوع بیماری‌های عفونی سابقه دارد؟
سوءاستفاده از بیماری‌های عفونی توسط دولت‌ها برای گمراه‌سازی مردم، تاریخچه‌ای طولانی دارد. مثلا در دهۀ 1980، ادارۀ اطلاعات و امنیت شوروی یا همان کا.گ.ب، بیماریِ ایدز را یک سلاحِ بیولوژیک آمریکایی معرفی می‌کرد تا ذهنِ مردم را از استفادۀ سلاح‌های شیمیایی در افغانستان و جنوب آسیا توسط شوروی، منحرف کند. نمونه‌های دیگری هم از سوءاستفاده از بیماری‌های عفونی برای گمراه‌سازی وجود دارد ـــ مثلِ شیوعِ تبِ استخوان‌شکن در کوبا، و شیوعِ مالاریا در پاکستان. یعنی قبلا هم سابقه داشته است و همواره باید انتظارِ این را داشته باشیم که بعضی دولت‌ها از همه‌گیریِ کرونا برای گمراه‌سازیِ مردم استفاده کنند. ضمنا باید یادمان باشد که درمیانِ بخشی از مردم هم تقاضا برای شایعات وجود دارد و این به مشکل دامن می‌زند. بعضی از مردم به‌طورِ خودجوش دست به جعلِ اخبار و انتشارِ آن‌ها می‌زنند، و این رابطۀ دوطرفه اوضاع را بدتر هم می‌کند.
رهبران جهان چگونه باید با مشکلِ گمراه‌سازی مقابله کنند؟
رهبرانِ سیاسی مسئول هستند تا این اوضاعِ پیچیده و ترسناک را برای مردم به‌خوبی تشریح کنند و بهترین دستورالعمل‌های علمی و بهداشتی را به مردم انتقال دهند. توجهِ عمیق و حرفه‌ای به جزئیات، و واکنشِ خونسرد و غیراحساسی در مدیریتِ بحرانْ نقشِ مهمی دارد. مثلا آنگلا مرکل صدراعظم آلمان به‌خوبی مشکلِ همه‌گیریِ کرونا را با مردم آلمان درمیان می‌گذارد؛ دربارۀ نحوۀ انتشار ویروس توضیح می‌دهد، و منطقِ پشتِ سیاست‌هایش را ارائه می‌دهد ـــ به‌شکلی صریح و قابل‌فهم.
البته برای مردمِ بعضی کشورها، اعتماد به رهبرانِ سیاسی‌شان بسیار مشکل است. برخی اظهارنظراتِ مقاماتِ رسمی هم باعثِ افزایش ترس و ابهام در میان مردم شده است و خودِ این، به کشورهای خارجیْ امکانِ سوءاستفاده از شرایط را می‌دهد.
مردم چگونه می‌توانند از گمراه‌شدن و فریب‌خوردن توسط دولت‌ها اجتناب کنند؟
رسانه‌ها نقشِ مهمی بازی می‌کنند و مردم باید آگاهیِ رسانه‌ایِ خود را افزایش دهند. ضمنا رسانه‌های اجتماعی باید بین حقوق اساسی و آزادی بیان از یک طرف، و خطرِ انتشار اطلاعاتِ غلط ازطرفی دیگر، نوعی تعادل برقرار کنند. این چالشی بزرگ برای رسانه‌های اجتماعی‌ست و برای همین خیلی از آن‌ها دارند با احتیاط عمل می‌کنند، چون با یک بیماریِ کشنده سروکار داریم. وظیفۀ اصلیِ ژورنالیست‌ها هم این است که حجمِ عظیمی از اطلاعات را حلاجی کنند و محتوای صحیح و دقیق را به زبانی قابل‌فهم به مردم منتقل کنند.
